Odmowa leczenia lub udzielania pomocy – kwestie prawne

Etyka lekarska i klauzula sumienia w pigułce

Zgodnie z art. 30 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r. (u.z.l.), lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki.

Obowiązek udzielenia pomocy wynika również z art. 69 Kodeksu Etyki Lekarskiej, zgodnie z którym lekarz nie może odmówić pomocy lekarskiej w przypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli pacjent nie ma możliwości uzyskania jej ze strony instytucji powołanych do udzielenia pomocy np. pogotowia ratunkowego, szpital lub innego lekarza.

Klauzula bezpieczeństwa

Zgodnie z art. 162 Kodeksu Karnego, lekarz może odmówić udzielenia pomocy medycznej wyłącznie w sytuacji, gdy jej udzielenie naraża go lub inną osobę na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

Przyjmuje się, że lekarz powinien przy tym znać techniki pozwalające na wykluczenie lub chociażby ograniczenie ryzyka zainfekowania, w związku z tym powołanie się na klauzulę własnego bezpieczeństwa możliwe jest wyłącznie w przypadku, gdy niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu wynika z czynników zewnętrznych, a nie ze stanu zdrowia osoby, której pomoc winna być udzielona.

Ważne! Lekarz nie poniesie odpowiedzialności z tytułu nieudzielenia pomocy, jeżeli nie jest w stanie udzielić pomocy wszystkim osobom potrzebującym jej w tym samym czasie (np. kilka ofiar wypadku). Zgodnie z art. 26 § 5 k.k. odpowiedzialności karnej nie ponosi osoba, która mogła spełnić tylko jeden z ciążących na niej obowiązków. 

Klauzula sumienia

Podstawa prawna tzw. klauzuli sumienia wynika z art. 39 u.z.l., zgodnie z którym lekarz może powstrzymać się od wykonywania świadczeń medycznych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.

Ponadto prawo do odmowy wykonania określonych świadczeń zdrowotnych wynika z art. 7 Kodeksu Etyki Lekarskiej, zgodnie z którym w szczególnie uzasadnionych wypadkach lekarz może nie podjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, jednakże z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od leczenia, lekarz powinien jednak wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej.

Klauzula sumienia nie można utożsamiać z prawem lekarza do dyskryminowania określonych grup pacjentów – klauzula sumienia nie upoważnia lekarza do odmowy udzielenia określonemu pacjentowi wszelkich świadczeń (np. z uwagi na osobę pacjenta, jego narodowość, wyznanie, orientację seksualną etc.). Lekarz powołujący się na własne sumienie jest uprawniony do odmowy udzielenia wyłącznie określonego świadczenia.

W praktyce najczęściej spotykane jest powoływanie się przez lekarzy na klauzulę sumienia w przypadku następujących świadczeń zdrowotnych:

• przerywanie ciąży (aborcja),
• eutanazja,
• przepisywanie środków antykoncepcyjnych,
• badania prenatalne.

Ważne! Na klauzulę sumienia nie może powoływać się dana instytucja (szpital, przychodnia). Prawo to przysługuje indywidualnie danemu lekarzowi.

Lekarz, który odmówił udzielenia świadczenia medycznego z naruszeniem przepisów, w szczególności bez wskazania realnej możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza, bez odnotowania tego faktu w dokumentacji medycznej lub z uwagi na okoliczności, które nie mogą być uznane za sprzeczne z sumieniem (np. z powodów rasowych czy religijnych), naraża się na odpowiedzialność zawodową, cywilną, a w niektórych przypadkach również na odpowiedzialność karną.